فهرست
? مقدمه
? موقعیت مسجد
? تاریخچه مسجد جامع
? معماری
صحن وحیات
ایوان ها
شبستان
محراب
کتیبه ها
نورگیر
اِزاره ها
مقرنس
کاشی کاری
گچبری
آجرکاری وگره چینی
گنبد
عناصرتزیینی وآیینی منقول در بناهای مذهبی
? مسجدجامع اصفهان درآستانه تخریب
? نتیجه گیری
? منابع
مقدمه
مسجدجامع یاآدینه یا مسجد جمعه که درگذشته (جامع عقیق) نامیده میشد یکی ازمهمترین وکهنترین بناهای اسلامی شهر اصفهان است. این مسجد به دلیل بکارگیری فنون مختلف معماری درآن،جزوبناهای مشهور جهان نیز است. درمورد مسجد جامع اصفهان، کا رشناسان معتقدند که ابتدا دو ایوان شمالی وجنوبی وجود داشته اند ودو ایوان استاد وشاگرد بعدها بدان اضافه شده اند. بعضی دیگر از محققان اعتقاد دارند که شکل بنای چهار ایوانی مربوط به زمان سلجوقیان نیست بلکه این بناها از دوران اشکانی رایج شده اند.
در این مقاله قصد داریم تا با ورق زدن تاریخ از چگونگی ساخت و قسمتهای مختلف این مسجد زیبا ودیدنی
مطالبی را بخوانیم.
موقعیت مسجد جامع
موقعیت: میدان قیام، خیابان علامه مجلسی
سال تاسیس:قرن دوم هجری
این بنا ترکیبی از سکه های معماری و تزئین کاری ایران در گذر زمان است از قدیمی ترین مساجد ایران است که بر روی ویرانه های مسجد قدیمی تری ساخته شده که اعراب ساکن حومه اصفهان در قرن دوم هجری ساخته بودند
این مسجد دارای بناهای متعددی است از جمله:
صحن چهار ایوانی، شبستانها، مدرسه مظفری، صفه های کوچک دوره دیلمی، گنبد نظام الملک، گنبد تاج الملک، محراب اولجایتو، چهار ایوان معروف صاحب، استاد، شاگرد، درویش
تاریخچه مسجد جامع
گروهی تاریخ بنای اولیه مسجد را مربوط به سال 156 هجری قمری میدانند و در مواردی از آن
هم فراتر رفته،شالوده مسجد جامع را یک بنای ساسانی فرض می کنند.
بررسی ها و تحقیقات نشان می دهد که مسجد جامع از دوره خلفای عباسی و سپس دیلمیان و
بیشتر از همه سلجوقیان ، صفویان و قاجاریه طرح ریزی ، تعمیر و تکمیل شده است. اولین
تعمیرات به عصر فرمانروایی آل بویه ( قرن سوم هجری) مربوط است که از فضای مسجد به
شبستان تبدیل شد ، با این همه تغییرات عمده در دوره سلجوقیان اعمال شده و کارهای تزیینی
مختلفی درآن صورت گرفته است و در طی قرن ششم هجری به صورت مسجد چهار ایوانی
درآمده است.
معماری
صحن و حیاط
یکی از عناصر مهم معماری مساجد اسلامی،صحن وحیات است که به دلیل پیروی از طرح ونقشه اولین مسجد
جهان (مسجد النبی )طرح مربع و یا مربع مستطیل دارد و فضایی ازاد و روحا نی را برای واردین به مسجد ایجاد
میکند.
دروسط صحن حیاط ،آب مظهر پاکیزگی ونظافت در حوضی که با فضا سازی بنا به صورت دایره و یا مربع و یا
مربع مستطیل و یا هشت گوش متناسب است ،متجلی میشود.
معمولا معماران فضای حوض را در جا یی انتخاب می کردند که لا اقل تصویر بخش اعظمی از بنا به ویژه ایوانها
و طاق نماهای زیبا در حوض منعکس شوند،بنا بر این حوض علاوه بر کار کردی که برای وضو گرفتن دارد ،
نمادی تزیینی نیز به شمار میرود.
اِیوان ها
مسجد جامع اصفهان دارای چهار ایوان صفه* درویش(شمالی)صفه صاحب (جنوبی)صفه استاد(غربی)وصفه
شاگرد (شرقی)است که از تنوع و زیبایی خاصی بر خوردارند که کمتر مسجدی در جهان از این جهت به پای آنها
میرسد. سقف ایوا ن ها یی که عمیق هستند مانند ایوان یا صفه درویش،به صورت گهواره ای،ناوی یا طاق
آهنگ است. در اطراف کلید ایوان ها،طاق نما ها به کمک ایوان ها آماده و زیبایی آن ها را از تجربه و تک
بنایی که شکل مناسبی نبوده بیرون آورده اند. این طاقها نماها به صورت مربع و یا مربع مستطیل اند و به
صورت قاب بندی در اِسپّر* ایوان ها جای گرفته اند.
* صفه: عبارت ازسکویافضایی است که نسبت به فضاهای دیگر کمی اختلاف سطح داشته باشد.
* اِسپَر:نمای دوجرزیا پایه ضخیم ایوان ها دردوطرف ایوان را گویند.
شبستان
هر مسجدی دارای شبستان است،این شبستان ها ممکن است در چهار طرف مسجد و یا دو طرف آن و احیاناً یک
شبستان در جنوب مسجد و طرف قبله ایجاد شده باشد.این موضوع بستگی به تعداد نماز گزاران و اهمیت و
اعتبار مسجد دارد.مسجد جامع اصفهان دارای چندین شبستان است که مهمترین ان شبستانی کوچک در شمال
ایوان استاد است که شبستان الجاتیو نام دارد.
این شبستان که به مسجد الجایتو نیز معروف است دارای محرابی است که به مثابه گوهری تابناک از هنر ایرانی
در جهان از شهرتی عظیم برخوردار است. بر این محراب زیبا نام سلطان محمد خدابنده ایلخان مشهوری که قبل
از تشرف به دین اسلام لقب الجایتو را داشت و بعد از مسلمان شدن خود را خدا بنده نامید و وزیر دانشمند او
محمد ساوی و سال ساختمان آن یعنی 710 هجری قمری به چشم میخورد.
محراب
نشان دهنده قبله مسلمین است ودر واقع نقطه عطف مسجد است زیرا فلسفه ایجاد مسجد علاوه بر ابعاد
سیاسی،اجتماعی و اقتصادی آن،ادای فرضیه واجب نماز است که هر مسلمان ملزم به اجرای آن است،نماز را
به کعبه که قبله مسلمین است می خوانند و محراب نمادی از قبله است.هر مسجدی ممکن است یکی از عناصر
تشکیل دهنده مسجد مانند ایوان ،مناره گنبد،صحن و... را نداشته باشد ولی حتما محراب مشخص کننده قبله را
خواهد داشت . محراب ها از متنوع ترین عناصر معماری در مساجد اسلامی هستند و گویی هنرمندان بیشترین
توجه خود را ویژه از نظرتزیینات به محراب اختصاص داده اند. محراب ها در فرورفتگی قسمتی از د یوار قبله
وازساده ترین وجه تا پر نقش ونگار ترین شکل ساخته می شوند.این امر بستگی به نوع و اهمیییت مساجد و
موقعیت آنها دارد. در مساجد جامع به علت ازدیاد جمعیت وداشتن چندین پیش نماز ،چندین محراب ساخته
می شود،مانند مسجد جامع اصفهان که شامل 9 محراب است،مصالح به کار رفته در محراب ها از گچ ،آجر
سنگ ،آجرکاشی،آجر مزین به کاشی،سنگ،کاشی و...و حتی چوب است. مهمترین محراب مسجد جامع اصفهان
در ضلع جنوبی شبستان الجاتیو قرار دارد که محراب الجایتو نام دارد و در قرن هشتم هجری بنا شده است ،
که شامل نقوش گل و بته وکتیبه میشود.این محراب در عالیترین درجه استادی ومهارت در گچکاری پدید آمده
است واز حیث سبک با محرابهای زمان خود فرق دارد.هماز جهت اینکه سطح جلدی گچ کاملا صاف است ومانند
معمول برجسته نیست.{ ویلبر ،معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان ،153}در اطراف کتیبه سؤال جابربن
عبدالله انصاری از پیامبر (ص) ، در خصوص اولوالامر به خط ثلث آمده است . در اخر این قسمت از کتیبه و بعد
از کلمه " السلم "، نام استاد هنرمندی که این محراب را پرداخت کرده ، اینگونه آمده است ؛علی حیدر؛ .
همچنین، در حاشیه بزرگ این محراب کتیبه ای به خط ثلث وجود دارد که دو حدیث، یکی از پیامبر (ص) و
دیگری از علی ابن ابی طالب (ع) است . هردو پیرامون مسجد و احترام به ان است{رفیعی مهرآبادی، آثار ملی
اصفهان، 518}.
کتیبه ها
به طور کلی کتیبه ها یکی از بارز ترین عناصر نمادی معماری اسلامی بویژه در مساجد و مقابر هستند . همان
طور که ایوان ، مناره ، صحن ، شبستان و محراب را در اکثر مساجد مشاهده میکنیم همراه آن نیز کتیبه ها را
میبینیم که اغلب بر بدنه منا ره ها ، ایوان ها ، حاشیه محراب ها ،گنبد ودور ایوان ها کار شده اند .کتیبه های
قدیم تر،از آجر چینی و گچبری ها و کتیبه های جدیدتر با کاشی معرق ویا کاشی خشت اغلب به رنگ سفید بر
زمینه لاجوردی وبعضا کتیبه های حجاری شده از سنگ مخصوصا سنگ مرمر نیز دیده می شوند.کتیبه هایی که
از قرون اولیه اسلامی تا دوره تیموری و اوآخر این دوره هستند،غالبا از آجر چینی و گچبری و با انواع خطوط
تزیینی کوفی و خط زیبای ثلث و به دست زبر دست ترین استادان خط و یا نقاشی خط بر درو دیوار این اماکن
مذهبی جلوه میکنند و گویی این خطوط زیبا همراه با نقش و نگار های متنوع و رنگهای زیبنده و انحنای چشم
نواز ،همه وهمه مجموعه یا گلچینی را به وجود می آورند که تحسین همگان را بر می انگیزند.چون حروف
کوفی دارای قاعده های افقی هستند زما نی که در کنار هم قرار داده شوند تشکیل حاشیه و شیار عناصر تزیینی
را می دهند و به این ترتیب انواع این خط را برای هر سطحی که به تزیین نیاز داشته باشد به کارمیبرند.از نمونه
های زیبای این کتیبه ها می توان به کتیبه ای از کاشی به خط ثلث مربوط به سر در ورودی شبستان ایلخانی
مسجد جامع اصفهان اشاره کرد که نمای بسیار زیبا دارد.
نور گیر ها
اگر به دقت گنبد خانه های بنای های اسلامی را ملاحظه کنید اطراف گنبد و یا در ساق یا ساقه آن نورگیر
زیبایی را خواهید دید که به علت شدت و ضعف نور ،طرح های بدیعی را به وجود آورده و بر زیبایی مسجدیا
آرامگاه ویا زیارتگاه افزوده اند.این پنجره ها که معمولا در بغل ایوان ها نیز به وجود آمده اند و اصطلاحا به آن
(پاچنگ)می گویند ،در اکثر مساجد قدیمی جزو عناصر همراه مسجد هستند.نورگیر ها از مصالح کاشی معرق،
سنگ،آجر،کاشی و چوب ساخته می شوند ودارای نقوش اسلیمی* یا هندسی هستند.جنس پنجره های نورگیر در
کشور های هند و پاکستان از سنگ مرمر است.در بعضی از مساجد قدیمی ایران نورگیر ها را خشت خام هم دیده
* نقوش اسلیمی: خطوط برگرفته از پیچک های گیاهی را گویند.
شده اند که دارای نقوش هندسی هستند و به علت وجود چند نور در آن ها ،توجه همگان به آن معطوف می
گردد.یکی از زیباترین پنجره های نورگیر ،پنجره های مشبک چوبی است که با طرح های متنوع گره سازی،
عملکردی در پنجره ها ودرهای ارسی* دارند که از نمونه های زیبای این نوع پنجره ها می توان به پنجره های
نورگیر مسجد جامع اصفهان اشاره کرد.
* پنجره های ارسی: پنجره های زیبایی که بطور عمودی باز و بسته میشوند.
اِزاره ها
از سطح زمین به فاصله یک متر و کمی بیشتر ، کتیبه ای از سنگ یا کاشی تقریباً تمامی بناهای اسلامی و
مساجد را بویژه در محوطه ایوان و شبستان پوشانده است که به ان «ازاره » میگویند.
ازاره ها مانع ورود نم و رطوبت به پایه های دیوار میشود و از نشست دیوار جلوگیری میکنند. در حیاط مسجد
جامع اصفهان ازاره های زیبایی از سنگ مرغوب مرمر دیده میشود. گاه لبه های بالایی ازاره ها را مختصری
تزیین میکردند و بعضا ً اشعاری در مدح و ستایش بزرگان در قاب های بازوبندی در بالای ازاره نقش میکردند.
مقرنس کاری
وجه تسمیه «مقرنس» در فرهنگهای لغا ت مختلف است ، بعضی فرهنگها آنرا کلمه قرنیس، برخی دیگر ریشه
لغوی آنرا از کلماتی نظیر قرونا س ، قرنس و قرنیز و دسته دیگر، اویز های اهکی را که بصورت استالاگتیت و
استالاگمیت در غار ها دیده میشوند توجیهی برای نام مقرنس دانسته اند و معتقد ند هنرمندان با استفاده از همین
فرمها بوجود مقرنس پی برده و آن را زینت بخش ایوان های مساجد و زیارتگاه ها کرده اند.
پس مقرنس ها ذبیشتر در زیر نیم طاق کروی شکل ایوانها و نیم طاق های محراب ها عملکرد دارند. مقرنس ها
با توجه به شکل و فرمشان اسامی گونا گون دارند ، مانند مقرنس های لانه زنبوری و مقرنس های کا سه ای
که معروف ترین انواع مقرنس هستند.
عالی ترین کار مقرنس کاری مطعلق به دوره صفوی میباشد .
ایوان شرقی (شاگرد) و ایوان غربی (استاد ) از نوع مقرنس کاری کاسه ای است.
کاشی کاری
به طور کلی نقش کاشی در ایران بسیار مهم و اساسی بوده است . زیرا تقریبا ً غالب بناهایی که از شاهکارهای
معماری ایران محسوب میشوند بخش عمده زیبایی و شکوه خود را از کاشی کاری های زیبای خود دارند که با
هماهنگی رنگها و طرحها در گوشه و کنار بنای مساجد و زیارتگاه ها جای گرفته اند. این کاشی کاری ها به
صورت خشت و معرق کار شده و یکی از ویژگیهای تزیینات معماری ایران ، کاشی کاری است که در نهایت
استادی و تلفیق رنگها با هم در دیواره های جانبی و ایوان ها خود نمایی میکند.
کاشی کاری معرق ایوان جنوبی مسجد جامع اصفهان ، نمایی زیبا به این ایوان بخشیده است .
گچبری ها
گچ به دلیل نرم بودن و شکل پذیری ، از گذشته های دور مورد توجه هنرمندان بوده است به ویژه در دوره
ساسانی گچبری های زیبایی را در کاخ های مربوط به آنها مشاهده می کنیم. در اسلام ، به دلیل ممنوعیت خلق
تصاویر انسانی و حیوانی در تزیینات ، هنرمندان متوجه طرح های مختلف اسلیمی و نقوش هندسی سنتی شده
و از ماده گچ در سقف بسیاری از ایوان ها به صورت مقرنس و رسمی بندی و یا کاربندی به خوبی استفاده
کرده اند . بویژه در کتیبه های ایوان ها و زیر گنبد ها ، گچ کا رکرد مناسبی برای انجام این اقدام دارد.
اما مهمترین نقش گچ در محراب های زیبا و با شکوه ایران است که نمونه های چنین محراب هایی را در مسجد
جامع اصفهان (محراب الجایتو) میتوان مشاهده کرد.
آجر کاری و گره چینی
در دوره اسلامی به ویژه در عهد سلجوقی علاوه بر استفاده کاربردی از آجر آنرا به عنوان تزیینات بنا و
مخصوصا ً در نماسازی بنا بکار می برند. بدنه مناره ها و اسپرهای ایوان ها و د یوارهای حیاط مراکز دینی
از ترکیب آجر و کاشی نقوش بد یع و زیبایی بوجود آمده ، خمچنین برای طرح های کاربندی و گره سازی حد
اکثر استفاده از آجر شده است و معماران و هنرمندان در نهایت هنر آثار جالب توجهی برای ما به یادگار
گذاشته اند. نمونه های زیبای این آجر کاری ها را میتوان در ایوان استاد مسجد جامع اصفهان که نقشه ویژه ای
از طرح های زیبای سنتی ایران در آن بکار رفته است مشاهده کرد.
گنبد ها
در دوره سلجوقیا ن گنبدی در پشت ایوان جنوبی (صفه صاحب)احداث شد.این گنبد در زمان ملکشاه سلجوقی و
به دستور وزیر او خواجه نظام الملک ساخته شد و امروز به گنبد خواجه نظام الملک معروف است.ابتدا بنای
گنبد دار از چهار طرف باز بود و لیکن بعد ها به بنای کلی مسجد پیوست.گنبد دیگری در پشت ایوان شمالی
(صفه درویش) و در منتهی الیه شمالی مسجد ساخته شد،این گنبد در سال 481 هـ . ق به اتمام رسید و چون
وزیر دیگر سلجوقیان به نام تاج الملک آن را ساخته بود به (گنبد تاج الملک) یا (گنبد خاگی*) معروف گشت .
گنبد تاج الملک بعد از نهصد صال و سپری کردن بلایایی همچون آتش سوزی ، زلزله و بمباران جنگ تحمیلی
بدون برداشتن حتی یک ترک به حیات خود ادامه می دهد .
* چون گنبد تاج الملک شبیه قسمت پهن تخم مرغ است،به آن خاگی(خاگینه) می گویند.
عناصرتزیینی وآیینی منقول در بناهای مذهبی
به طور خلاصه در این بخش می توان از منبرهای قدیمی و رحل ها و سنگ آبه ها وزیلو های قدیمی در مساجد
نام برد . زیبا ترین منبر منبت کاری موجود در مسجد جامع اصفهان متعلق به مسجد الجایتو می باشد که در
داخل آن ها آب آشامید نی سالم ریخته می شد تا مردم از آبهای دیگر برای رفع تشنگی استفاده نکنند زیرا آبهای
معمولی آلوده بودند و مو جب امراض می شدند. در دوره صفوی این سنگ آبها به تعداد زیاد تهیه و در مساجد
و مراکز عمومی مانند حمام ها ، کاروانسرا ها و مدارس علوم دینی نصب می شدند. هنرمندان نیز اطراف این
سنگ ها را حجاری و کنده کاری تزیین کرده و اشعاری در مدح ائمه اطهار به ویژه حضرت امام حسین (ع) در
حاشیه آن ها با خط نستعلیق حجاری می نمودند. در مسجد جامع نیز تعداد زیادی از این سنگ آب ها در مقا بل
درب های ورودی و بخشهای مختلف به کار رفته است .
مسجد جامع اصفهان در آستانه تخریب
مسجد جامع اصفهان این اثر تاریخی و زیبا ، حالاپیرو فرتوت در میان بازارهای قدیمی جا خوش کرده تا به
امید گوشه چشمی از توجه مسئولان باشد . به گفته کنعانی کارشناس سازه و معماری ، مسجد جامع با نم
فاضلاب در حال تخریب بوده و این دائره المعارف تاریخی در حال ویران شدن است . به اعتقاد وی تنها بحث
فاضلاب نیست که مسجد را مورد تهدید قرار داده بلکه ساخت و سازهای اطراف این مسجد و لرزشهای ناشی از
آنها همانند یک کاتالیزورعمل کرده و به شکل زیر پوستی به جان این مسجد افتاده است و این مسئله آشکارا در
دیواره های شمالی این بنا مشخص بوده و ترک هایی که نمایان شده دیگر با مرمت هم قابل اصلاح نیست .
مسجد جامع اصفهان در زمان جنگ تحمیلی هدف موشک رژیم بعثی قرار گرفت و بخشی از ضلع جنوبی آن
ویران شد . اما مدیران سازمان میراث فرهنگی وقت به سرعت بخشهای خراب شده رابازسازی کردند . از دهه
1370 خورشیدی این سازمان کوشید تا با گسترش دایره ثبت جهانی میدان امام اصفهان (نقش جهان ) مسجد
جامع را در فهرست آثار جهانی قرار دهد اما ساخت و سازهای غیر مجاز در بافت تاریخی اصفهان و نیز کم
توجهی مدیران جدید سازمان میراث فرهنگی به مسجد جامع ، این طرح را تا به امروز مسکوت گذارده است .
تصاویر و نوشته هایی که از وضعیت کنونی مسجد جامع اصفهان است ، خود بهترین روایتگر بی توجهی ها و
بیانگر اقدامات تخریبی شدیدی در این مسجد است که از زمان موشک اندازی رژیم صدام تا کنون سابقه نداشته
و آسیب های شدیدی را به بزرگترین و نفیس ترین مسجد تاریخی ایران وارد آورده است .
تصاویر سخن می گویند
مهمترین مشکل مسجد جامع اصفهان نبود امنیت و حفاظت این بنا است . به طوریکه در سالهای گذشته
شبستانهای وسیع و زوایای تاریک این مسجد پناهگاه بزهکاران و معتادان شدند. سازمان میراث فرهنگی که
دارای یگان ویژه حفاظت از آثار تاریخی است ترجیح داده که به جای گماردن نگهبان بخشهای مختلف مسجد
جامع را با دیوارکشی و نصب درهای آهنی حفاظت کند. این دیوارکشی ها دخالت آشکار در کالبد تاریخی مسجد و
مغایر با کنوانسیونهای بین المللی مبنی بر حفظ حریم منظرین آثار تاریخی است.
دوده هایی که تزیینات آجری گنبد تاج الملک در جبهه شمالی مسجد را سیاه کرده اند، اوقاتی را به یاد می آورند
که معتادان با خیال آسوده و بدون دلواپسی، شرم آورترین صحنه ها را در خانه خدا و زیر این گنبد هزار ساله
رقم می زدند.
نگماشتن نگهبان در مسجد جامع، سر در این بنای تاریخی را مصون نگذارده است، به گونه ای که از کاشی
های تاریخی به عنوان تابلوی اعلانات هم استفاده می شود!
نصب مکرر اعلان روی تزیینات مسجد با چسب های قوی و سپس کند ن آنها به شیوه های نادرست، بخش
بزرگی از این تزیینات را تخریب کرده است.
گاهی سکوهای طرفین جلوخان مسجد، جای نشستن و خوردن تنقلات هم هست! هر سال، ستاد کل نیروهای
مسلح تعداد زیادی سرباز وظیفه را در اختیار سازمان میراث فرهنگی قرار می دهد، تا این سازمان به یاری آن
سربازان از جمله مانع از بروز چنین صحنه هایی شود. اما گویا بسیاری از آنها به نگهبانی ساختمانهای اداری
و دفاتر کار گماشته شده اند.
نتیجه گیری
در بررسی مسجد جامع ما به نبوغ ایرانیان در عرصه هنر پی میبریم که گهگاه از معماری عربی و اروپایی برای
تزیین آثار خود استفاده میکنند.
هدف این مقاله آشنایی شما با تاریخچه مسجد جامع و بخشهای اصلی آن بود که هر یک ازاین ابعاد می تواند به
شکل گسترده تری در مورد تحلیل قرار گیرند زیرا همانگونه که خواندید این آثار دارای کتیبه های زیبا و تاریخی
می باشند که دلیل استنبات آنها می باشد و این نشان دهـنده ی تمد ن بسیار زیاد ما آریاییان می باشد .
منابع
آشنایی با بناهای تاریخی /مؤلف :سید مهدی میردانش . ـ تهران:شرکت چاپ و نشر کتابهای درسی ایران
رفیعی مهر آبادی ، ابولقاسم ، آثار ملی اصفها ن ، چا پ اول ، تهران ، نشر آثار ملی ایران ، 1352
ویلبر ، دونالد نیوتن ، معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان ، ترجمه عبدا دوم ، تهران ، شرکت انتشارات علمی فرهنگی ، 1365
http://www.Khabaronlin.ir/news ـ16501.aspx
http://www.isfahan.ir All rights LTD . Farabord
| قالب جدید وبلاگ پیچک دات نت |
درباره سایت
منوی سایت
آرشیو سایت
پیوند ها
اختصاصی ویژه
طراح قالب
امکانات سایت